Chatschkar
(Armenische Kreuzsteine)
In der Antike, insbesondere in der Zeit des Römischen Reiches, galt das Kreuz als ein Folter- und Todeswerkzeug. Zur Folter oder zum Tode am Kreuz wurden Schwerverbrecher und gegen das Römische Reich Revoltierte verurteilt. Auch auf unseren Herrn Jesus Christus wurde diese grausame Strafe verhängt, und er vergoss sein errettendes Blut auf diesem Leid und Tod bewirkenden Werkzeug.
Es ist zu bemerken, dass das Kreuz auch nach der Kreuzigung Jesu für die Apostel und deren Nachfolger als ein erniedrigendes Werkzeug galt. Nicht mal das Kreuz Jesu war einer besonderen Behandlung würdig geworden. Gemäss der Kirchentradition war der Herrnbruder Apostel Jakobus die erste Person, die dem Herrenkreuz eine besondere Ehrdarbietung zuteil werden liess.
Während einer an seine christlichen Anhängern gerichteten Predigt nimmt er ein hölzernes Kreuz, hält es hoch, verneigt sich vor ihm und spricht folgende Worte der Verehrung: ,,Vor deinem Kreuze, Christus, werfen wir uns nieder…”. So beginnt gegenüber dem Kreuz eine besondere Ehrdarbietung und Hochachtung, und diese Szene wird zum Anlass der grundsätzlichen Veränderung der Bedeutung des Kreuzes. Dieses Todeswerkzeug, auf dem das erlösende Blut des Hernn vergossen wurde, galt nun nicht mehr als ein Zeichen des Leides. Es wurde zum ,,Mittel zur Errettung”, zur ,,Quelle des Heils” und zur ,,Waffe zum Sieg”, wie das Kreuz in den armenischen Hymnen (Scharakan) bezeichnet wird. Das Kreuz galt als Zeichen der unerschöpflichen Liebe Christi zu den Menschen und wurde nach der ausdrucksvollen Bezeichnung des Hl. Gregor von Datev, 15. Jh., zur ,,Brücke zwischen Himmel und Erde und zum Schlüssel der Tore des Himmels”.
Das armenische Volk hat dem Kreuz des Herrn bereits sehr früh besondere Verehrung erwiesen. Der armenische Geschichtsschreiber Agathangeghos (5. Jh.) gibt an, dass der erste Patriarch von Armenien, Gregor der Erleuchter, im Jahre 301, als in Armenien das Christentum zur Staatsreligion deklariert wurde, hölzerne Kreuze in Wagharschabad aufgestellt habe, an der Stelle, an der die Jungfrauen der Hripsime ihren Tod gefunden hatten.
Die frühesten Versuche, das hölzerne Kreuz durch em steinernes zu ersetzen, stammen aus dem 4. Jahrhundert. Als Beispiel hierfür stehen die Flügelkreuze, die während der Ausgrabungen bei der Stadt Dvin in Armenien entdeckt wurden. Sich aus den hölzernen Kreuzen entwickelnd, begründeten diese Flügelkreuze die Entwicklung einer neuen und eigenständigen Form armenischer Kunst.
Der armenische Kreuzstein (armenisch: Chatschkar) ist eine einseitig reliefierte Platte, die in der Regel auf einem Sockel steht. Der Sockel dient zugleich als Fundament und ist mit dem Aufbau durch eine steinerne Zapfenkonstruktion verbunden. Die Platte kann auf der Rückseite mit Inschriften versehen sein, das beherrschende Motiv jedoch ist die Kreuzdarstellung auf ihrer Vorderseite. Dieses Motiv begründet die allgemeine Bezeichnung des Steins als Kreuzstein.
Die Kreuzsteine hatten verschiedene Funktionen. Sie waren sowohl Grabdenkmäler als auch Steine, die zu Lebzeiten zur Sicherung des Seelenheils gestiftet wurden. Weitere Gründe für ihre Errichtung waren Vollendungen von Kirchen oder Brunnenbauwerken, aber auch bedeutende geschichtliche Ereignisse.
Als eigenständige Kunstwerke entwickelten sich die Chatschkare mit der Zeit und wurden allmählich vervollkommnet. Waren das 4. bis 7. Jahrhundert der Zeitraum der Entstehung der Chatschkare und das 9. bis 11. Jahrhundert jene Zeit der Formfindung, so gaben das 12. bis 13. Jahrhundert einer abschliessenden Vervollkommnung und Perfektion Raum.
Im armenischen Mittelalter fand das Steinmetzehandwerk ihren höchsten Ausdruck in der Kunst der Chatschkare. Den kanonisierten Aufbau beibehaltend, überwiegen seit Beginn des 11. Jahrhunderts die geometrisch-linearen und pflanzlichen Ornamente in der Ausschmückung der Kreuzsteine. Die Linien des Flechtwerks scheinen ohne Anfang und Ende zu sein und verwandeln sich im Verlaufe ihrer Bewegung von einer Form zu einer anderen, ohne einen Anfang oder ein Ende erkennbar werden zu lassen. Aufgrund seiner ununterbrochenen Windungen wird das Ornament Ausdruck der Unendlichkeit und Ewigkeit. Die armenischen Kreuzsteine beginnen, das Kreuz als Baum des Lebens darzustellen. Das Kreuz, das durch den Tod Christi zum Zeichen der Todesüberwindung und des ewigen Lebens geworden war, öffnete den Weg zu den Früchten des himmlischen Baumes des Lebens. Sicherlich hat diese Vorstellung zur Verbindung von Kreuz und Lebensbaum beigetragen.
Das Kreuz auf den armenischen Kreuzsteinen hat nicht nur einen Leben spendenden Charakter. Es verweist auch auf die Bedeutung der Kreuzigung für die gesamte Welt und auf die Himmel und Erde verbindende Leiter, weil erst der Kreuzestod Christi das Aufsteigen ins himmlische Paradies ermögliche.
Somit wird hier das Kreuz zum Abbild des kosmischen Lebensbaumes.
Die Chatschkare sind ein wichtiger Bestandteil der armenischen Bildhauerkunst. Sie sind Vermittlungsträger spezifisch armenischer Bedeutungsinhalte. Sie sind Zeichen des christlichen Glaubens und Symbole einer hochentwickelten Kultur ebenso wie des ästhetischen Formempfindens der Armenier.
Պատմութեան ընթացքին, մանաւանդ Հռովմէական Կայսրութեան ժամանակա-շրջանին, խաչը եղած է չարչարանքի ու մահուան գործիք: Խաչելութեան միջոցով դաժան չարչարանքներու եւ ի վերջոյ մահուան կը դատապարտուէին ծանր յանցագործներն ու կայսրութեան դէմ ապստամբածները: Մեր Տէրն ու Փրկիչը Յիսուս Քրիստոս եւս արժանացաւ այդպիսի ահաւոր չարչարանքներու եւ իր փրկչական արիւնը հեղեց չարչարանք ու մահ խորհրդանշող ու սփռող այդ գործիքին վրայ:
Տիրոջ խաչելութենէն ետք ալ որոշ ժամանակ մը առաքեալներու եւ անոնց առաջին հետեւորդներու համար խաչը կը մնար մահուան եւ անարգանքի գործիք: Պատահական չէ, որ Քրիստոսի խաչափայտն անգամ չէր արժանացած որեւէ յատուկ վերաբերմունքի: Համաձայն եկեղեցական աւանդութեան առաջինը Յակովբոս Տեառնեղբայր առաքեալն է, որ առանձնակի վերաբերմունք կը ցուցաբերէ Տէրունական խաչին նկատմամբ: Առաքեալը քրիստոնեայ իր հետեւորդներուն ուղղուած իր մէկ քարոզի ընթացքին կ’առնէ փայտեայ խաչ մը, վեր կը բարձրացնէ, կը խոնարհի անոր առջեւ եւ կ’արտասանէ փառաբանութեան եւ երկրպագութեան հետեւեալ խօսքերը. „Խաչի քո Քրիստոս երկիրպագանեմք…“: Այսպէս կը սկսի Տիրոջ Խաչի նկատմամբ առանձնայատուկ յարգանքի ու ակնածանքի վերաբերմունքը, եւ այս դրուագը կը դառնայ մէկնակէտը խաչի իմաստի հիմնական փոփոխութեան:
Մահուան գործիքը, որուն վրայ հեղուէր էր Փրկչական Սուրբ Արիւնը, քրիստոնեաներու համար կը դադրի ըլլալ չարչարանք ու մահ խորհրդանշող գործիք մը: Հայկական շարականներու բնութագրմամբ խաչը կը դառնայ „միջոցփրկութեան“, „աղբիւրբժշկութեան“, „զէնյաղթութեան“, Սբ. Գրիգոր Տաթեւացիին դիպուկ բնորոշմամբ` „Երկինքնուերկիրըիրարկապողկամուրջեւդրախտիդուռները բացող“:
Հայ ժողովուրդի խաչի նկատմամբ ունեցած առանձնակի յարգանքի ու ակնածանքի դրսեւորման մասին պատմական վկայութիւններ կան դեռեւս 4-րդ դարու սկիզբէն, երբ Հայաստանը քրիստոնէութիւնը ընդունեց որպէս պետական կրօնք: Ագաթանգեղոս պատմիչը կը վկայէ, որ Սբ. Գրիգոր Լուսաւորիչ Հայոց Տրդատ արքան մկրտելէ ետք, հայոց մայրաքաղաք Վաղարշապատի մէջ, Հռիփսիմեանց կոյսերու նահատակութեան վայրերուն վրայ փայտէ խաչեր կը կանգնեցնէ, որմէ ետք այս սովորութիւնը տարածում կը գտնէ հայոց աշխարհին մէջ: 4-րդ դարու վերջաւորութեան աստիճանաբար փայտեայ խաչին կը փոխարինեն քարէ խաչերը:
Հայաստանի պատմական Դուին քաղաքի պեղումներու ընթացքին յայտնաբերուէր են քարէ թեւաւոր խաչեր, որոնք մեծ հաւանականութեամբ կը պատկանին 4-րդ դարու վերջաւորութեան: Փայտէ խաչերով սկսուելով եւ քարէ թեւաւոր խաչերով շարունակուելով Հայաստանի մէջ աստիճանաբար կը տարածուի խաչքարերու արուեստը` Խաչքարը դարձնելով հայոց քանդակագործութեան անզուգական հրաշալիքներէն եւ մեր քրիստոնէական հաւատքի խորհրդանիշներէն մէկը:
Դարերու ընթացքին խաչքարերու արուեստը Հայաստանի մէջ բնականօրէն առաւել կը զարգանայ եւ կը կատարելագործուի հասնելով կատարելութեան եւ քրիստոնէական մեր մշակոյթը հարստացնելով անկրկնելի ու գեղահիւս գոհարներով:
Ժամանակի ընթացքին հիմնական մոտիվը խաչը մնալով հանդերձ խաչքարը կը զարդարուի զանազան այլ զարդանախշերով ու խորհրդանշաններով: Հայ հաւատաւոր խաչքարագործ վարպետները, հայ շարականգրին նման խաչին մէջ չեն տեսներ այլեւս մահ ու չարչարանք սերմանող գործիք մը, այլ խաչը կը դարձնեն կենսապարգեւ զօրութեան աղբիւր եւ դրախտային լեռան վրայ կանգնեցուած Կենաց Ծառ:
Խաչքարակերտ վարպետը խաչքարին եւ անոր վրայ քանդակուած զանազան կերպարներու ու խորհրդանշաններու միջոցով հայ հաւատացեալին կը ներկայացնէր Քրիստոսի փրկագործա-կան առաքելութիւնը, որ կանցնէր խաչի ճանապարհով երթալու համար դէպի յաղթական Յարութիւն: Խաչելութեան փրկագործական գաղափարը մատչելի դարձնելու համար հայ վարդապետները օգտագործեցին հայ պարզ հաւատացեալին ծանօթ այլաբանու-թիւններ: Ինչպէս որ խաղողը հնձանին մէջ ճզմուելով կը վերածուի „անմահական հեղուկի“, այնպէս ալ Քրիստոս-Աստուած խաչին վրայ կը յեղու իր արիւնը ի փրկութիւն մեղսագործ մարդկութեան: Կամ ինչպես որ թռչուններն ու կենդանիները կը վայելեն խաղողուտը, այնպէս ալ հաւատացյալները պիտի վայելեն Քրիստոսի խաչելութեամբ սպասուելիք երկնային դրախտը: Կամ ալ` Քրիստոսի ուսմունքն ինքնին կը նմանի խաղողուտի, իսկ Քրիստոս` խաղողի, եւ այդ ուսմունքին իւրացումովը կը բացուի դէպի դրախտ տանող ճանապարհը: Հետեւաբար խաչը կը պատկերուի որպէս նոր կենաց ծառ, որն ալ ծնունդ կու տայ խաղողի որթերուն եւ իր վրայ կը կրէ որթատունկը` Քրիստոս եւ անոր հետևորդները խորհրդանշող ճիւղերն ու ողկոյզները:
Վարպետներն իրենց կոչած են գծող, գործող, կազմող, յօրինող, նկարող, քարգործ, վարդպետ եւ այլ անուններով: Խաչքարակերտութիւնը առանձին մասնագիտութիւն մը չէ եղած, այլ միջանկեալ մասնագիտութիւն մը` ճարտարապետութեան եւ քարտաշութեան միջեւ, քանի որ խաչքար քանդակելու եւ տեղադրելու համար կը պահանջուէր ոչ միայն յօրինուածքը յղացողի, գծող-քանդակողի մասնագիտութիւն, այլեւ քարտաշի, ճարտարապետ-շինարարի գիտելիքներ ու հմտութիւններ: Վարպետներու մեծ մասն աշխարհական էին, բայց քիչ չէին նաեւ հոգեւորականները: Կային անգամ եպիսկոպոսներ, որ ցոյց կու տայ, որ խաչքար կերտելը պատուավոր զբաղմունք մըն էր:
Խաչքարային արձանագրութիւններու քննութիւնը կը փաստէ, որ թէեւ խաչքար կանգնեցնելու առիթները շատ բազմազան եղած են, այնուհանդերձ առաւել տարածուն էր հոգեւոր կամ հանրային-ժողովրդական կարեւոր առիթներով խաչքարերու կանգնեցումը: Քիչ չէր սակայն նաեւ զուտ անձնական-անհատական շարժառիթներով խաչքարերու պատուիրումն ու տեղադրումը: Խաչքար կանգնեցնելու փաստագրուած առիթներու թիւը կը հասնի մօտ յիսունի: Բերենք միայն քանի մը օրինակներ` եկեղեցիի, մատուռի, գաւիթի, աղբիւրի, հիւրատան, բնակավայրի կառուցում, հիմնում կամ նորոգութիւն, հրովար-տակներու ընդունում կամ պայմանագրերու կնքում, ռազմական յաղթանակի յիշատակութիւն եւ այլն: Իսկ 12-րդ դարէն սկսեալ մեծ տարածում գտաւ նաեւ խաչքարերու կանգնեցումը որպէս անհատական ու տոհմային տապանաքարեր:
Խաչքարերու արձանագրութիւնները կը փաստեն նաեւ, որ գոյութիւն է ունեցած խաչքարը կանգնեցնելու եկեղեցական յատուկ արարողութիւն կամ ծիսակատարութիւն, որով կատարուեր է խաչքարի օրհնութիւնը, ջուրով եւ գինիով լուացումը, տեառնագրումն ու սրբալոյս միւռոնով օծումը: Այս արարողութեամբ կը սրբագործուէր խաչքարը` եկեղեցաբանական այն ընկալմամբ, որ անշունչ նիւթը չի կրնար որեւէ զօրութիւն ունենալ, եթէ Աստուած բնակուած չէ անոր մէջ: Օրհնուելէ եւ օծուելէ ետք խաչքարն իր մէջ կը կրէր աստուածային զօրութիւն: Բնութագրական է 1216-ին Գառնիի մէջ կանգնեցուած խաչքարի մը արձանագրութիւնը` „Տէր Յիսուս ի սմա“:
Բազմաթիւ են նաեւ խաչքարեր կանգնեցնելու նպատակները: Խաչքարեր կանգնեցնելով կը հայցուէր Յիսուս Քրիստոսի օգնութիւնը, պաշտպանութիւնն ու պահպանութիւնը, երկար կեանքի ու յաղթանակի պարգեւումը, հոգիի փրկութեան հայցումը եւ այլն: Խաչքարը հայ հաւատացեալին կը ներկայանար նաեւ որպէս յիշատակ պահող եւ առ Աստուած փոխանցող, բարեխօս առ Աստուած, հիւանդութիւններ բուժող եւ դէպի Տիրոջ երկրորդ գալուստը առաջնորդող սուրբ նշան:
Ոչ պակաս տարածուած երեւոյթ էր խաչքարը որեւէ սուրբի անունով կոչելը, ինչպէս օրինակ` Սբ. Աստուածածին, Սբ. Սարգիս, Սբ. Գէորգ, Սբ. Պօղոս, Սբ. Յովհաննէս, Սբ. Գրիգոր եւ այլն: Երբեմն խաչքարերու վրայ կը քանդակուէին նաեւ սուրբերուն պատկերաքանդակները: Այս կերպ պատուիրատուն կը հայցէր նաեւ համապատասխան սուրբին բարեխօսութիւնը:
Խաչքարերը հայոց քանդակագործութեան կարեւորագոյն բաղկացուցիչ մասերն են: Անոնք զուտ հայկական քրիստոնէական մտածողութեան արդիւնք են, խորհրդանիշը հայոց քրիստոնէական հաւատքի եւ ցուցիչը հայոց զարգացած մշակոյթի եւ գեղագիտական նրբաճաշակ ընկալման: